Bürkem Cevher
Aptal Beyin, Dean Burnett
Radikal Kitap 23.12.2016
Beyninizde Neler Oluyor?
Tartışma programlarını izlediğinizde cahil konukların konunun uzmanlarına akıl öğretmeye çalıştıklarını görmüşsünüzdür. Benzer şekilde, eğitimli kesimin devlet büyükleri tarafından zaman zaman yerden yere vurulduğu da aşikar. Ülkemizde bilim insanları, yazarlar, düşünürler kısaca ülkenin aydın kesiminin sesi her geçen gün daha çok kesiliyor, bir kısmı hapislerde bir kısmı da işsiz olarak hayatlarını sürdürmek zorundalar. Artık aydın olmak imrenilecek bir durum değil düpedüz tehdit olarak algılanıyor. Aganta Kitap tarafından yayımlanan Aptal Beyin isimli kitap tüm bu olguları bilimsel açıdan ele alıyor ve suçluyu ilan ediyor: Aptal bir beyne sahibiz!
Sinirbilimci olan Dean Burnett, kitabında beynin hem verileri muazzam bir şekilde işleme gücünü gözler önüne seriyor, hem de beynimizin hiç umulmadık durumlarda bize hiç de istemediğimiz şeyler yaptırdığını ispat ediyor. İşte; tartışma programlarında rastladığımız cahil cesareti ile zeki kişilerin daha çekingen kalmaları beyinlerimizin bize oynadığı oyunların bir sonucu. Burnett’a göre, insanlara bireysel olarak hiçbir durumda yapmayacakları kötülükleri grup içinde şuursuzca yaptıran da bizden sürekli borç alıp geri ödemeyen dostumuza bir sonraki borç istediğinde yine borç verecek olmamızın sebebi de aptal beynimiz.
Egoist Beyin
Binlerce yıl önce, beynin basit bir amacı vardı; o da gereken her şeyi yaparak bedeni hayatta tutmak. Daha sonra, aletlerin icadı ve yaşamın daha da çetrefilli bir hale gelmesiyle birlikte beynimiz de duruma adapte oldu, gelişti; algı, akıl yürütme, bilinç, düşünme, düşündüğünü düşünme, dikkat gibi daha karmaşık bilişsel yetenekler geliştirdi.
Yine de başlangıçtaki ilkel beyin fonksiyonları ortadan kalkmadı. Beynin bölümlerinin büyük kısmı halâ temel fizyolojik fonksiyonlara, temel koordinasyona ve duyusal karmaşayı temizlemeye ayrılmış durumda. Bu temel özellikleri kontrol eden beyin kökü ile beyincik “sürüngen” beyin olarak adlandırılır.
Eski zamanlarda insanlar gördükleri bir karaltının yaşamsal bir tehdit olup olmadığına hemen karar vermek ve ona göre davranmak zorundaydılar. Aksi takdirde bir aslana yem olmak işten bile değildi. İşte beynimiz bu özelliğini yitirmedi; verdiğimiz kararların doğruluğuna güvenmemizi ve hemen karar vermemizi sağlamak üzere beyin hâlâ benmerkezci bir şekilde davranır. O nedenle de beynimiz egoyu güçlendirmek için belleği değiştirir, anılarımızı düzenler, kendimizi daha bilgili ve kontrol sahibi hissetmemizi sağlar.
Dunning-Kruger Etkisi
Sinirbilimsel açıdan bakacak olursak, günümüzün toplumsal davranış biçimi olan entelektüalizm karşıtlığının ana nedeni beynin egoist olması ve kendini yüceltme çabalarıyla, tanıdık olmadığımız şeylerden korkma eğilimidir. “İnsanlar sosyal konumlarına ve esenliklerine değer verir ve kendilerinden daha zeki görünen birisi tehdit olarak algılanabilir.” Bizden daha zeki birisi alışık olduğumuzdan farklı bir nitelikle karşımıza çıkar. Bilmediğimiz ya da anlayamadığımız şeyler söyler veya anlamlandıramadığımız şekilde davranır. Beyin bu kişilerin tehdit olup olmadığını anlayamaz. İlkel çağlarda işine fazlasıyla yaramış olan “sonra üzülmektense tedbirli olmak evladır” içgüdüsü yani sürüngen beyin devreye girer, kendimizden daha zeki birine karşı şüphe ve düşmanlıkla yaklaşmaya başlar.
“Düşük zekâya sahip olanlar sadece zihinsel yetenekler konusunda eksik değil, aynı zamanda herhangi bir konuda kötü olduklarını fark etme yeteneğine de sahip değiller. Beynin benmerkezci eğilimleri kendilerini gösteriyor ve kişinin kendisi hakkında olumsuz görüşe sahip olmasını sağlayacak şeyleri bastırıyor. Ama aynı zamanda, kendi sınırlarınızı ve başkalarının daha üstün yeteneklerini tanımanın kendisi de zekâ gerektirir.” Bu durumda zeki olmayan bir birey daha zeki olmanın ne demek olduğunu bilmemekte, kendi bildiklerinin mutlak doğrular olduğuna inanmakta, egoist beyinleri de onlara tam bir cahil cesareti vererek yersiz bir özgüven sağlamaktadır. İşte bu duruma Duuning-Kruger etkisi adı verilir.
Oysa ki zeki insanların büyük bir bölümü, aksine kanıtları olsa da kendi yeteneklerini ve başarılarını olduğundan daha az değerli görür. Bunun bir nedeni, düşündükleri ve yaptıkları şeylerin kolay olduğunu düşünmeleri ve diğer herkesin de aynı şekilde düşündüklerini varsaymalarıdır. Üstelik yeni şeyler öğrenmeye, yeni bilgiler edinmeye başladıkça aslında bildiklerinin ne kadar az olduğunu fark ederler. Böylece iddialarda bulunurken kendilerine olan güvenleri azalır.
İşte tartışma programlarında izleyicilerin bir kısmını çileden çıkartan durumun nedeni budur. Konunun uzmanları kendilerine yanılma payı bırakırken konu hakkında yetersiz bilgiyle tartışmaya katılanlar kendi bildiklerini mutlak doğru kabul eder. Karşısındaki uzman kişinin kendisinden daha farklı bir fikir ortaya atmasını ya kabul edemez ya da o fikri zaten anlamaz. Bu durumda sürüngen beyin devreye girer, uzmanları tehdit olarak algılar ve vücutları bu tehdide yönelik tepki vermeye başlar; yani öfkelenirler ve sesleri daha çok çıkar.
İyi Haberler de Var
Elbette durum bu kadar kötü değil. Beynimiz eğitilebilir; daha zeki ve bilgili olabiliriz. Aptal Beyin’i okurken kitlelerin karizmatik bir lider peşinden nasıl koştuğunu, nasıl manipüle edildiklerini ve hatta insanlık dışı kötülükleri nasıl yaptıklarını göreceksiniz. Kişiliklerimizin beyin yapımızda ne gibi değişikliklere neden olduğunu (ya da beyin yapımızın kişiliklerimizi nasıl etkilediğini) öğreneceksiniz. Üstelik bunları görüp öğrendikçe beyninizi eğitebileceğinizi anlayacaksınız. Beynin hangi bölgelerinin karar almada daha etkin olduğunu, hangi bölgelerin anılarımızı sakladığını gördükçe beynin ne muhteşem bir organ olduğunu fark edeceksiniz. Trilyonlarca veriyi işleyip hayatta kalmayı başarıyorsak arada bazı kazaların olması kaçınılmaz, yine de beynimizin önlenebilir aptallıkları yapmasına izin vermemekte fayda var. Zira insan akıllı bir varlık ve aklıyla aptal beynini eğitebilir, doğruyu ve yanlışı ayırt edebilir; kısaca daha iyi bir insan olabilir.